Հուլիսի 1-ին Ժողովրդավարության հայկական ֆորումի ընթացքում հրապարակվեց «Ինչո՞ւ ԼեռնայինՂարաբաղում հայեր չկան» փաստահավաք զեկույցի ամփոփագիրը։
Զեկույցը համատեղ պատրաստվել է Freedom House-ի, International Partnership for Human Rights-ի, Ժողովրդավարության զարգացման հիմնադրամի, Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակի, Իրավունքի զարգացման և պաշտպանության հիմնադրամի, «Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների» և Truth Hounds կազմակերպությունների կողմից:
Զեկույցին նվիրված պանելային քննարկման բանախոսները հենց այս կազմակերպություններից էին.
Արփի Հարությունյան, Ժողովրդավարության զարգացման հիմնադրամի Արդարադատության եւ մարդու իրավունքների ծրագրերի ղեկավար
Անտոն Իվչենկո, «Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակի» ծրագրերի համակարգող
Աննա Մելիքյան, «Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների» ՀԿ-ի
ծրագրի համակարգող
Բրիջիթ Դյուֆուր, «Միջազգային համագործակցություն հանուն մարդու իրավունքների» կազմակերպության տնօրեն
Գենյա Պետրոսյան, «Իրավունքի զարգացման եւ պաշտպանության հիմնադրամի» տնօրեն
Քննարկման մոդերատորը Էյմի Չենն էր՝ Freedom House-ի Հայաստանի ծրագրերի ղեկավարը։
ԻԶՊՀ տնօրեն Գենյա Պետրոսյանն անդրադարձով Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության մարդու իրավունքների, մասնավորապես բավարար կենսամակարդակի իրավունքի խախտումներին։
Նա շեշտեց, որ Լաչինի միջանցքի փակումը չպետք է դիտարկել որպես առանձին դրվագ, իսկ դրանով պայմանավորված խախտումները՝ զուտ դրա հետևանք. «Իրականում տեսնում ենք, որ սա շատ պլանավորված, համակարգված, պետական մակարդակով իրականացվող էթնիկ զտման քաղաքականության ուղղակի մի բաղադրիչն է՝ զուգորդված այլ գործողություններով»։ Շարունակելով՝ Պետրոսյանը ասել է, որ այս քաղաքականությունը ըստ էության հանգեցրել է հետագա հետևանքներին՝ ԼՂ հայաթափում, հայ բնակչության վտարում տարածքից և պատմական և մշակութային ներկայության վերացում։ Նա ուշադրություն է հրավիրել այնպիսի համակարգված գործողությունների վրա, ինչպիսիք են խաղաղ բնակչության նկատմամբ պարբերական հարձակումները, ահաբեկումները, սպանությունները, կենսական ենթակառուցվածքների վնասումները, գյուղատնտեսական աշխատանքների խաթարումը, համատարած իրավունքների խախտման դեպքերը և բռնի տեղահանման գործողությունները։
Հայ բնակչությանը ահաբեկելու և նվազագույն կենսապայմաններից զրկելու Ադրբեջանի գործողությունները սկսել են դեռ շատ ավելի վաղ, քան շրջափակումը։ 2020 թ.-ի պատերազմի ավարտին հաջորդող եռակողմ հայտարարությունից ի վեր տեղի են ունեցել սպանություններ, խաղաղ բնակիչների և բնակավայրերի թիրախավորում, ապատեղեկատվության, խուճապի տարածում։ Բնակիչների հարցազրույցները ցույց են տալիս, որ Ադրբեջանի զինված ուժերը խաղաղ բնակիչների նկատմամբ հստակ, հետևողական գործողություններ են կատարել։
Ինչ վերաբերում է Լաչինի միջանցքի շրջափակումից հետո տեղի ունեցած իրավունքի խախտումներին, ապա հարկ է նշել, որ այն ուղեկցվել է գազամատակարարման անջատումներով, էլեկտրաէներգիայի, ջրամատակարարման, կապի պարբերական խաթարումներով։
Պետրոսյանը խոսել է նաև առաջացած պարենի խնդրի մասին՝ նշելով, որ, ըստ հարցազրույցների, կտրոնային համակարգը արդյունավետ չի գործել, քանի որ եթե սկզբնական շրջանում հնարավոր էր դրանցով սնունդ ձեռք բերել, ապա հետագայում արդեն դրանք պիտանի չէին. խանութներում ապրանքը սպառված է եղել։ Շատ կարճ ժամանակ անց խանութները դատարկվել են, սնունդ չի եղել, ապրանքները կտրուկ թանկացել են, իսկ գյուղերից ապրանք ձեռք բերելը դժվար է եղել՝ պայմանավորված վառելիքի սղությամբ։
Վանքի բնակիչներից մեկը հայտնել է փաստահավաք առաքելությանը, որ ինքը և ամուսինը երկու ամիս շարունակ շրջափակման ընթացքում հաց չեն կերել, որպեսզի խնայեն երեխաների համար։
Գենյա Պետրոսյանը նշել է. «Շրջափակման ընթացքում վիժումների թիվը գրեթե եռապատկվել է, հղի կանանց շրջանում սակավարյունության դեպքերը հասել են 90 տոկոսի, ուշագնացության եպքերի թիվը 91%-ով աճել է։ Ստեփանակերտի Մոր և մանկան առողջության պահպանման կենտրոնի բժիշկը հայտնել է, որ կտրուկ ավելացել են վաղաժամ ծննդաբերությունները։ Մոր թերսնման պատճառով երեխաները ծնվել են փոքր քաշով, նաև ունեցել են խրոնիկ հիպոքսիա՝ պայմանավորված մոր սակավարյունությամբ»։
Փաստահավաք առաքելությունը արձանագրում է, որ շուրջ ինը ամիս տևած շրջափակման ընթացքում 120000 մարդ զրկվել է կենսական պայմաններից, մատնվել սովի, ենթարկվել զրկանքների, խախտվել են հիմնարար իրավունքներ։ Այդ բնակչությունից 2000-ը հղի կանայք էին, 30000-ը՝ երեխաներ, 9000-ը՝ հաշմանդամություն ունեցող անձինք, 20000-ը՝ տարեցներ։
«Ի վերջո փաստահավաք առաքելությունը հանգում է այն եզրակացությանը, որ այս բոլոր գործողությունները համակարգված միտված էին Արցախի բնակչությանը կյանքի այնպիսի պայմանների պարտադրմանը, որոնք կդարձնեին անտանելի կամ ժամանակի ընթացքում կբերեին հայ բնակչության ոչնչացմանը տվյալ տարածքում կամ ուղղակի կդարձնեին անհնարին հետագա մնալը կամ գոյատևելը», - ամփոփել է Պետրոսյանը։
