Ճգնաժամային պայմաններում դատարանի անկախությունը չափազանց կարևոր է

Հարցին, թե ինչպես է վերաբերվում Նիկոլ Փաշինյանի` մայիսի 19-ի՝ դատարանների մուտքերն ու ելքերը արգելափակելու կոչին, Գենյա Պետրոսյանն ասել է․ «Իհարկե, բավական խնդրահարույց եմ դիտարկում այդ հայտարարությունը՝ առաջին հերթին այն անող անձի կարգավիճակից ելնելով, որը գործադիր իշխանության առաջնային ներկայացուցիչ է։ Եթե նույնիսկ նայենք հավաքների ազատության մասին օրենքի տեսանկյունից, հավաքը ենթակա է արգելման, եթե իրականացվում է դատարաններից այնպիսի հեռավորության վրա, որը սպառնում է նրա բնականոն գործունեությանը»։ Տվյալ դեպքում դատարանների մուտքերը և ելքերը արգելափակելու, հետևաբար նաև բնականոն գործունեությունը խոչընդոտող կոչը արել է անմիջականորեն վարչապետը։ Շարունակելով՝ Պետրոսյանն ասել է․  «Որպես հակափաստարկ՝ կարող է հնչեցվել այն հանգամանքը, որ անկախ դատական իշխանության, դրա միջամտության արգելքի պահանջն էլ իր հերթին ենթադրում է, որ դատական համակարգն ինքնին պետք է լինի անկախ, կազմված լինի հանրության վստահությունը վայելող դատավորներից։ Եվ այս առումով, իհարկե, ընդունում ենք, որ տասնամյակներ շարունակ մեր դատական համակարգը, առնվազն ճնշող մեծամասնությունը կախվածության մեջ է եղել գործադիր իշխանությունից, առկա են եղել համակարգային կոռուպցիոն և այլ արատավոր երևույթներ։ Այդ կոչը չէր այն ճանապարհը, որի միջոցով պետք է լուծվեին այդ խնդիրները։ Թերևս ամենաարդյունավետ եղանակը մեր իրականության պայմաններում կլիներ համակարգային վեթինգի իրականացումը, այսինքն՝ համընդհանուր վերանայման մեխանիզմների ստեղծումը, որը բխում էր հանրային պահանջից»։ Ինչ-որ պահիցԿառավարությունը հետ կանգնեց վեթինգ իրականացնելու մտադրությունից և շարժվեց բարեվարքության ստուգման, կարգապահական պատասխանատվության մեխանիզմների մեջ որոշակի փոփոխություններ անելով․ «Առնվազն կարճաժամկետ պլանում չեմ կարծում, որ դրանք կբերեն այն արդյունքներին, որ ակնկալում է հանրությունը»։ Հենց նույն հեղափոխության հիմքում դրված էր արդարադատության համակարգի խնդիրների հանրային ծայրահեղ ցածր աստիճանի անվստահությունը դատական համակարգի նկատմամբ։

Որպես փաստարկ՝ նշվում է, որ գործող Սահմանադրության պայմաններում հնարավոր չէ վեթինգ իրականացնել։ Սակայն մեր կազմակերպությունը հայտարարությամբ հանդես եկավ և, գնահատելով առկա օրենսդրական կարգավորումները, հանգեցինք այն հետևության, որ գործող Սահմանադրության պայմաններում ևս հնարավոր է իրականացնել վեթինգ։  Մասնավորապես Սահմանադրությունը հնարավորություն տալիս է դատավորի լիազորությունները դադարեցնել անհամատեղելիության պահանջների խախտման պայմաններում և միևնույն ժամանակ անհամատեղելիության պահանջները սպառիչ չի թվարկում՝ հնարավորություն տալով լրացուցիչ պահանջները սահմանել Դատական օրենսգրքով և «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքով», հետևաբար այսպիսի պահանջները կարող էին սահմանվել օրենսդրությամբ։  Գործող Սահմանադրության պայմաններում ակնհայտորեն վեթինգ իրականացող մարմինը պետք է լիներ ԲԴԽ-ն, որովհետև դատավորի լիազորությունների դադարեցմամբ օժտված է հենց նա։ Մենք առաջարկել էինք մի մոդել, որը կկարողանար հավասարակշռել այս գործընթացը։ Նախատեսում էինք անկախ մարմնի ստեղծում, որը պետք է ձևավորվեր ԱԺ-ի կողմից՝ առավելագույն բարձր ցենզով ընտրության կատարման արդյունքում։ Պետք է լիներ օրենք, հստակ չափորոշիչներ, և այդ հանձնաժողովը հանդես գար դատավորի գնահատման հստակ եզրակացությամբ, այն ներկայացներ ԲԴԽ, որն էլ արդեն պետք է որոշում կայացներ դատավորի լիազորությունների դադարեցման կամ չդադարեցման մասին։ ԲԴԽ-ում այս գործընթացը թափանցիկ և հանրային վերահսկողության մեխանիզմներով անցկացնելու դեպքում միջազգային չափանիշներին համահունչ վեթինգ անցկացնելու երաշխիքներ կունենայինք»։ Ինչ վերաբերում է ԲԴԽ որոշումների անբողոքարկելիությանը, Պետրոսյանը շեշտել է, որ եթե Կոնվենցիայի տեսանկյունից ԲԴԽ-ն գնահատվում է որպես դատական մարմին, ապա Կոնվենցիան բողոքարկման իրավունք չի պահանջում։ ՍԴ-ն գնահատել է ԲԴԽ-ի որոշումը չբողոքարկելու իրավաչափությունը և, ըստ էության, որակել նրան որպես դատական մարմին։

Ապօրինի գույքի վերադարձի թեմայի մասին խոսելով՝ Պետրոսյանն օբյեկտիվ է համարել այս գործընթացի ժամանակատարությունը․ բոլոր կողմերի իրավունքները, ընթացակարգային երաշխիքները պետք է ապահովված լինեն՝ հետագայում նույն անձանց կողմից ՄԻԵԴ գանգատներ տանելը նկատի ունենալով նաև։ Ընտրովի արդարադատության ռիսկը երբեք բացառվել չի կարող, ուստի կարևոր է հանրային վերահսկողությունը․ «Հեղափոխությամբ իշխանության եկած քաղաքական ուժի առաջնային նպատակը պետք է լինի հաշվետու, թափանցիկ կառավարման, հանրային վերահսկողության լայն մեխանիզմներ նախատեսելը»։

Անդրադառնալով Սահմանադրություն փոխելու անհրաժեշտությանը՝ Պետրոսյանը մատնանշել է 2015 թ․-ի հանրաքվեի զանգվածային խախտումները, այն, որ հանրաքվեն չի համապատասխանել ժողովրդավարական չափանիշներին և չի արտահայտել ժողովրդի կամքը,  ուստի կար համապատասխան անհրաժեշտությունը և հանրային պահանջը։ Մարդու իրավունքների, քաղաքական և քաղաքացիական առումով ծայրահեղ հետընթաց արձանագրվեց․ «Մարդու հիմնական իրավունքներ և ազատություններ բաժնից մի շարք իրավունքներ ուղղակի տեղափոխվեցին երրորդ գլուխ, որտեղ սահմանվեցին պետական քաղաքականության, օրենսդրական դրույթների սկզբունքներ։ Դրանով ոչ միայն այս իրավունքների պաշտպանության մակարդակը նվազեցվեց, այլև քաղաքացին զրկվեց ցանկացած օրենսդրական ակտ սոցիալ-տնտեսական, մշակութային իրավունքների հիմնական պահանջներին չհամապատասխանելու տեսանկյունից ՍԴ-ում վիճարկելու հնարավորությունից»։

Անդրադառնալով կառավարման ձևի փոփոխությանը՝ բանախոսը նշել է՝ այս տարիները հստակորեն ցույց տվեց, որ նախատեսված սահմանադրական կարգավորման շրջանակներում դա Հայաստանին համապատասխան մոդել չէ թե՛ կուսակցական համակարգի զարգացումը հաշվի առնելով, թե՛ վարչապետի լիազորությունների գերկենտրոնացման տեսանկյունից։

Ինչ  վերաբերում է դատավորների աշխատավարձի բարձրացման միջոցով կոռուպցիայի դեմ պայքարելուն, ապա, ըստ Պետրոսյանի, այդ քայլը պետք է արվի այլ գործողությունների համատեքստում․ «Ինքնին աշխատավարձի բարձրացումը այս բոլոր խնդիրները լուծելու հնարավորություն չունի, բայց անհրաժեշտ է բարձրացնել դատավորների սոցիալական երաշիքները դատավորի պաշտոնը ավելի գրավիչ դարձնելու համար։ Պրակտիկան և վիճակագրությունը ցույց են տալիս, որ կա հավակնորդների թվի պակաս և դատավորների հաստիքների համալրման խնդիր ունենք»։

Որևէ էական փոփոխություն հանրային վստահության աստիճանի մասով չկա․ դրա մասին են խոսում սոցիոլոգիական հետազոտությունները․ «Դա որոշակիորեն հասկանալի է, քանի որ հասարակության համար շոշափելի փոփոխությունը միանշանակ կլիներ այն դեպքում, եթե համապարփակ վեթինգի իրականացման միջոցով կատարվեր դատավորների՝ իրենց պաշտոններին համապատասխանության ստուգում, և այն դատավորները, որոնք չէին համապատասխանի նախապես որոշված չափորոշիչներին, կհեռանային համակարգից՝ նրանց փոխարեն գային պրոֆեսիոնալ, բարեվարք կադրեր։ Այդ դեպքում հասարակության համար տեսանելի կլինեին այդ արդյունքները, որովհետև ի վերջո հասարակությունը բազմիցս տեսել է թե՛ քաղաքական ենթատեքստով, թե՛ հասարակության և պետության կարիքների համար գույքի օտարման հետ կապված գործերով շատ հստակ քաղաքական գիծ տանող դատավորների գործելակերպ, և այդ նույն դատավորների պաշտոնավարման պայմաններում, բնականաբար, հանրային վստահության ճգնաժամը շարունակում է առկա լինել»։

Նման պայմաններում, երբ ամենաօրակարգայինը անվտանգության խնդիրն է, որքա՞ն արդյունավետ կարող են լինել դատական համակարգի բարեփոխումները․ «Ես այն կարծիքին եմ, որ դատական համակարգի փոփոխությունները չպետք է փոխկապակցել անվտանգային մարտահրավերների հետ, ընդհակառակը, կարծում եմ՝ պատերազմից հետո շատ հստակ տեսանք, թե ինչքան կարևոր է ունենալ այն բոլոր ժողովրդավարական ինստիտուտները կայացած և ամուր հիմքերի վրա, որպեսզի անվտանգությանն առնչվող ցանկացած սպառնալիք չեզոքացվի։ Հետևաբար ճգնաժամային պայմաններում թե՛ դատարանի անկախությունը, թե՛ ցանկացած ժողովրդավարական ինստիտուտի անկախությունը և կայունությունը չափազանց կարևոր են»։