Չնայած օրենքով սահմանված իրավունքների առկայությանը՝ ՀԿ-ները գործնականում հանդիպում են ընթացակարգային խոչընդոտների
2017 թ. փետրվարի 4-ից ուժի մեջ մտած «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» օրենքը իրավունք է տալիս ՀԿ-ներին ներգրավվելու հանրային շահերի պաշտպանությանը վերաբերող դատական գործերում, սակայն այս իրավունքը սահմանափակվում էր միայն բնապահպանական ոլորտով։ 2021 թ. մայիսի 5-ին ընդունված օրենսդրական փոփոխություններով այս իրավունքը վերաբերում է նաև հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանությանը։ Սակայն պահանջվող նախապայմանները լուրջ խոչընդոտ են հանդիսանում այս իրավունքի գործնական իրացման համար։ Մասնավորապես, բնապահպանական գործերի դեպքում կազմակերպություններից պահանջվում է ներկայացնել տվյալ հարցի հետ կապված հանրային քննարկումներին մասնակցելու կամ մասնակցության անհնարինության վերաբերյալ հիմքեր։ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության ոլորտում հայց ներկայացնելու համար անհրաժեշտ է, որ կազմակերպության անդամների պարզ մեծամասնությունը հաշմանդամություն ունեցող անձինք լինեն։
Կառավարությունը և Ազգային ժողովի պատգամավորներն արձագանքել են ՔՀԿ-ների մտահոգություններին՝ առաջարկելով ընդլայնել դատարանում հանրային շահերի պաշտպանության նրանց իրավունքները
Քաղաքացիական հասարակության երկարատև ջատագովության արդյունքում Հայաստանի Հանրապետության մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարության 2023–2025թթ․ գործողությունների ծրագրում ներառվել է նոր դրույթ, համաձայն որի՝ ՀԿ-ները իրավունք կունենան դատարան դիմելու հանրային նշանակության գործերով՝ ներառյալ վարչական և քրեական գործերը՝ ելնելով «actio popularis» սկզբունքից, որը թույլ է տալիս ցանկացած անձի հանդես գալ հանրային շահերի պաշտպանությամբ։
Այս ռազմավարական ուղղությանը համահունչ և ՔՀԿ-ների առաջարկությունների հիման վրա մի շարք պատգամավորներ օրենսդրական փոփոխություններ են նախաձեռնել ՀԿ-ների դատական ներկայացուցչության վերաբերյալ։ Նախագծի սկզբնական տարբերակը ներառում էր մի դրույթ, որով պահանջվում էր շահառուների համաձայնությունը՝ դատարան դիմելու համար։ ՔՀԿ-ները խստորեն քննադատեցին այս դրույթը՝ ընդգծելով, որ նման սահմանափակումները հակասում են ՀԿ-ների հանրային շահերի ներկայացուցչական դերին։
Այս մտահոգությունները հաշվի առնելով՝ 2025թ․ մարտի 7-ին ԱԺ պատգամավորները ներկայացրեցին «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» օրենքի և Վարչական դատավարության օրենսգրքի փոփոխությունների վերամշակված տարբերակը։ Այս փոփոխությունների համաձայն՝
ՔՀԿ-ներն առաջարկում են ավելի համապարփակ մոտեցում կիրառել դատարանում իրենց ներկայացուցչության շրջանակի նկատմամբ
«ՔՀԿ չափիչ» ծրագրի շրջանակներում Իրավունքի զարգացման և պաշտպանության հիմնադրամը (ԻԶՊՀ) մի շարք այլ ՔՀԿ-ների հետ համատեղ ակտիվ մասնակցություն է ունեցել օրենսդրական բարեփոխումների գործընթացին՝ շարունակական երկխոսություն ծավալելով օրենսդիր և գործադիր մարմինների հետ։ Ողջունելով նախագծերի վերանայման դրական միտումը՝ ՔՀԿ-ները կոչ են անում ավելի համապարփակ և ներառական մոտեցում կիրառել հանրային շահերի ներկայացման նպաստավոր միջավայր ապահովելու ուղղությամբ։
ԻԶՊՀ կողմից ՔՀԿ-ների հետ համատեղ մշակված հիմնական առաջարկները հետևյալն են․
Հաջորդ քայլերը
ԱԺ պատգամավորների կողմից առաջարկված օրենսդրական փաթեթը ներկայումս ուսումնասիրվում է կառավարության կողմից։ Եթե այն հավանության արժանանա, ապա կներկայացվի Ազգային ժողովի քվեարկությանը։ ՔՀԿ-ները լիահույս են, որ իրենց առանցքային առաջարկները ի վերջո կներառվեն նախագծի վերջնական տարբերակում՝ ամրապնդելով Հայաստանի հանձնառությունը հանրային շահերի պաշտպանության և ժողովրդավարական հաշվետվողականության ուղղությամբ։ Միևնույն ժամանակ, ՔՀԿ-ների համար ընդունելի է նաև քայլ առ քայլ մոտեցման տարբերակը, ուստի ներկայումս քննարկվում է հանրային շահին առնչվող ոլորտների ավելի նեղ շրջանակ առաջարկելու հնարավորությունը։
Հրապարակման սկզբնաղբյուրը՝ ՔՀԿ չափիչ ծրագրի կայք:
