Դեկտեմբերի 13-ին ոլորտային հասարակական կազմակերպությունների, Ազգային ժողովի, Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի և Արդարադատության նախարարության ներկայացուցիչների մասնակցությամբ տեղի ունեցավ հանրային քննարկում՝ ««Actio Popularis» ինստիտուտի ընդլայնման հնարավորությունները Հայաստանում» խորագրով։
Քննարկման բանախոսներն էին ԻԶՊՀ տնօրեն Գենյա Պետրոսյանը, Ազգային ժողովի Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի մշտական հանձնաժողովի նախագահ Հերիքնազ Տիգրանյանը, Արդարադատության նախարարության «Օրենսդրության զարգացման կենտրոն» հիմնադրամի փորձագետ Մարիամ Չիֆլիկյանը, ԻԶՊՀ իրավաբան Էլինա Գյուրջյանը, «Թրանսփարենսի ինթերնեշնլ հակակոռուպցիոն կենտրոն» ՀԿ տնօրեն Սոնա Այվազյանը և «Վանաձորի հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեա» ՀԿ-ի տնօրեն Արթուր Սաքունցը։
ԻԶՊՀ տնօրեն Գենյա Պետրոսյանը ներկայացրեց actio popularis սկզբունքի վերաբերյալ ԻԶՊՀ հետազոտության հիմնական բացահայտումները և աշխատանքի հնարավոր ուղղությունները։ Ըստ բանախոսի՝ քրեական դատավարության օրենսդրությամբ տուժողի համար պետք է հնարավորություն սահմանվի իր շահերի ներկայացուցչությունը պատվիրակելու հասարակական միավորումներին՝ ի դեմս փաստաբան չհանդիսացող ներկայացուցիչների՝ հաշվի առնելով անվճար փաստաբանական օգնության հանասելիության ծավալը։ Վարչական դատավարության օրենսդրությունը պետք է սահմանի հասարակական կազմակերպությունների իրավունքը վիճարկելու նորմատիվ իրավական ակտերի իրավաչափությունը վարչական դատարանում։ Անհրաժեշտ է վերանայել նաև հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության և շրջակա միջավայրի պահպանության բնագավառում առկա սահմանափակումները, որոնք առկա են հասարակական կազմակերպությունների համար՝ դատարան դիմելու համատեքստում։ Մի շարք բնագավառներում ևս, այդ թվում՝ խտրականության կանխարգելման և բացառման, պատմամշակութային հուշարձանների պահպանության, հանրային գերակա շահին առնչվող գործընթացների, քաղաքաշինական ծրագրերի, հանրային ռեսուրսների օգտագործման, սպառողների իրավունքերի պաշտպանության, քաղաքական ֆինանսավորման, տնտեսական մրցակցության պաշտպանության, պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների հանրային վերահսկողության ու հանրային շահի պաշտպանության այլ բնագավառներում պետք է սահմանվի հասարակական միավորումների իրավասուբյեկտությունը։ Պետրոսյանը հավելեց, որ արհեստակցական միությունները ևս պետք է հնարավորություն ունենան դիմելու դատարան։ Այս մոտեցումն ամրագրել է նաև Սոցիալական իրավունքների եվրոպական կոմիտեն, ըստ որի՝ արհմիությունները պետք է կարողանան աշխատողներին ներկայացնել դատարաններում հատկապես խտրականությանն առնչվող գործերով։
ԱԺ պատգամավոր Հերիքնազ Տիգրանյանը խոսեց նախագծի պատմության, զարգացումների և հետագա համագործակցության հնարավորությունների մասին։ Պատգամավորը նշեց, որ օրենքը հետադարձ ուժ չի ունենա։ Քննարկվող տարբերակներից մեկն այն է, որ ՀԿ-ները կարողանան դիմել դատարան անձանց իրավունքները պաշտպանելու նպատակով, եթե առկա լինի վերջիններիս գրավոր համաձայնությունը։
Արդարադատության նախարարության «Օրենսդրության զարգացման կենտրոն» հիմնադրամի փորձագետ Մարիամ Չիֆլիկյանը անդրադարձավ նախարարության մոտեցումներին, որոնք դեռևս վերջնական չեն։ Պարզ դարձավ, որ նախարարութունը այս հարցում միջազգային փորձագիտական աջակցություն չունի։ Նա նշեց, որ նախարարության մտահոգություններից է դատական համակարգի ծանրաբեռնումը, ինչի պատճառով նաև կարևորում են ոլորտների հստակեցումը։ Ըստ Չիֆլիկյանի՝ հանրային շահ տերմինը բավական անորոշ է և կարիք կա այն կոնկրետացնելու՝ իրավական որոշակիության պահանջներին համապատասխանեցնելու նպատակով։
ԻԶՊՀ իրավաբան Էլինա Գյուրջյանը խոսեց ընտրական իրավունքի ոլորտում actio popularis-ի կիրառման կարևորության մասին։ Նա նշեց, որ դիտորդական կազմակերպությունները պետք է կարողանան դատարանում բողոքարկել ընդհանուր բնույթի ընտրական խախտումները, օրինակ՝ քվեարկության գաղտնիության խախտում, ուղղորդում և այլն։ Գյուրջյանը նշեց, որ թե' ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի զեկույցներից, թե' ԵԽ Վենետիկի հանձնաժողովի հանձնարարականներից բխում է, որ ՀԿ-ները պետք է ունենան դատարան դիմելու իրավունք։ 2018-ից հետո ՀԿ-ները բազմիցս փորձել են իրացնել այս իրավունքը, սակայն դեռևս արդյունքի չեն հասել։
Բանախոսը նաև անդրադարձավ Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքի նոր նախագծով առկա կարգավորումներին, որոնց ուժով դիտորդական կազմակերպությունները կարող են զրկվել ընտրական իրավախախտումներով անձին վարչական պատասխանատվության ենթարկելու պահանջով անմիջապես դատարան դիմելու հնարավորությունից, ինչը էական հետընթաց կլինի ընտրական գործընթացների թափանցիկության և հաշվետվողականության բնագավառում որդեգրված սկզբունքներից, նահանջ ժողովրդավարական արժեքներից և միջազգային հանձնառություններից։ Գյուրջյանը հավելեց, որ սա կհակասի հանրային ռեսուրսները խնայելու, դրանք առավել արդյունավետ ծախսելու, ընտրությունների ժամանակաշրջանում ընթացակարգերը նվազ ժամանակատար սահմանելու տրամաբանությանը, որն ի սկզբանե դրված էր այս կարգավորումը գործող օրենսգրքով սահմանելու հիմնավորման հիմքում։
ԹԻՀԿ-ի տնօրեն Սոնա Այվազյանն անդրադարձավ բնապահպանական ոլորտում actio popularis-ի կիրառմանը՝ շեշտելով, որ փաստացի այժմ համապատասխան ՀԿ-ները չեն կարողանում իրացնել այդ իրավունքը, քանի որ թեև ձևականորեն դաշտը բացվել է այդ ՀԿ-ների համար, սակայն իրականում սահմանված ֆիլտրները գործընթացը դարձնում են անհնարին։ Այվազյանն անդրադարձավ նաև Օրհուսի կոնվենցիայից անմիջականորեն բխող պարտավորություններին այն վավերացրած պետությունների համար, ինչպես նաև ձևավորված դատական պրակտիկային այս բնագավառում։
ՀՔԱՎ-ի տնօրեն Արթուր Սաքունցը հակադարձեց Նախարարության՝ դատարանների ծանրաբեռնվածության վերաբերյալ պատճառաբանությանը՝ ասելով, որ այդ հիշատակումն անտեղի է, քանի որ ՀՀ բոլոր քաղաքացիները պոտենցիալ կարող են դիմել դատարան։ Ի թիվս այլոց՝ նա կարևորեց քրեակատարողական հիմնարկներում անձանց պահման պայմանները դատարանում վիճարկելու հնարավորության սահմանման անհրաժեշտությունը ՀԿ-ների համար։ Ըստ Սաքունցի՝ պարտադիր չէ, որ action popularis-ի իրավունքից օգտվելու համար հասարակական միավորումները գրանցված լինեն։
Քննարկման մասնակիցներից Աննա Շահնազարյանը, Արտակ Զեյնալյանը և Նվարդ Փիլիպոսյանը ներկայացրին խնդրի վերաբերյալ իրենց մտահոգություններն ու առաջարկությունները։
Հանդիպման ավարտին որոշվեց քննարկումները շարունակել առաջիկա ամիսներին։
«ՔՀԿ չափիչ՝ ի գործ» ծրագիրն իրականացվում է Եվրոպական միության ֆինանսական աջակցությամբ՝ ECNL-ի և Արևելյան գործընկերության երկրների գործընկերների մասնակցությամբ։
